W temacie optymalizacji zużycia energii napisano i powiedziano już wiele, ale czy wszystko? Temat odżywa co jakiś czas, jednak spektakularnych efektów legislacyjnych dających prawne podstawy do wdrożenia różnego rodzaju działań optymalizujących zużycie energii ciągle brak.
Przyjrzyjmy się prawnym podstawom gospodarowania energią zarówno w polskim, jak i unijnym porządku prawnym.
Prawo energetyczne i efektywność energetyczna
Regulacje prawne polskiego sektora energetycznego to przede wszystkim:
■ ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne wraz z aktualizacjami i zmianami (t.j. DzU z 2012 r., poz. 1059 oraz DzU z 2013 r., poz. 984) określająca zasady kształtowania polityki energetycznej państwa
■ oraz ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o efektywności energetycznej (DzU 2011, nr 94, poz. 551, ze zm.) określająca krajowy cel w zakresie oszczędnego gospodarowania energią, zadania jednostek sektora publicznego w zakresie efektywności energetycznej oraz zasady uzyskania i umorzenia świadectwa efektywności energetycznej i sporządzania audytu efektywności energetycznej.
Świadectwa charakterystyki energetycznej
Ważnym aktem prawnym jest również, wchodząca w życie 9 marca 2015 r., ustawa z dnia 29 sierpnia 2014 r. o charakterystyce energetycznej budynków (DzU z 2014 r., poz. 1200). Ustawa ta implementuje część postanowień dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/UE z dnia 19 maja 2010 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków (DzUrz L 153 z 18.06.2010) do krajowego porządku prawnego.
Ten akt normatywny zapewnia weryfikację świadectw charakterystyki energetycznej oraz protokołów z przeglądów systemu ogrzewania i systemu klimatyzacji przez niezależny organ, wprowadza obowiązek podawania informacji dotyczącej efektywności energetycznej budynków w reklamach. W przypadku, gdy dla budynku sporządzono już świadectwo charakterystyki energetycznej na podstawie przepisów dotychczasowych, jego właściciel lub zarządca są zobowiązani do przekazania kopii świadectwa ministrowi właściwemu do spraw budownictwa, lokalnego planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz mieszkalnictwa. Minister zaś zyskuje upoważnienie do opracowania krajowego planu mającego na celu zwiększenie liczby budynków o niskim zużyciu energii.
Ustawa wprowadza także konieczność posiadania świadectwa dla budynków zajmowanych przez organy wymiaru sprawiedliwości, prokuraturę oraz organy administracji publicznej, w których dokonuje się obsługi interesantów, o powierzchni większej niż 250 m2, oraz obowiązek umieszczania świadectw charakterystyki energetycznej w widocznym miejscu, także w przypadku budynków o powierzchni użytkowej przekraczającej 500 m2, w których są świadczone usługi dla ludności.
Przepisy ustawy stanowią, że właściciel lub zarządca budynku lub części budynku lub osoba, której przysługuje spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, lub osoba, której przysługuje spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego, przekazuje odpowiednio nabywcy albo najemcy świadectwo charakterystyki energetycznej – przy zawarciu umowy sprzedaży albo zbycia spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, bądź też kopię świadectwa charakterystyki energetycznej – przy zawarciu umowy najmu. W przypadku, gdy zbywca albo wynajmujący nie wywiąże się z tego obowiązku, nabywca albo najemca może – w terminie 14 dni od dnia zawarcia umowy przeniesienia własności albo umowy najmu – wezwać pisemnie zbywcę lub wynajmującego do wywiązania się z tego obowiązku w terminie 2 miesięcy od dnia doręczenia wezwania. Sankcją za niewykonanie tego obowiązku będzie możliwość zlecenia przez nabywcę albo najemcę sporządzenia świadectwa charakterystyki energetycznej na koszt zbywcy albo wynajmującego. Świadectwo charakterystyki energetycznej ważne będzie przez 10 lat1.
Wymagania dotyczące izolacyjności cieplnej
Istotnym aktem wykonawczym w kwestii optymalizacji zużycia energii jest również Rozporządzenie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 5 lipca 2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, które obowiązuje od 1 stycznia 2014 r. (DzU z 2013 r., poz. 926). Rozporządzenie to implementuje do polskiego porządku prawnego art. 4–8 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/UE z dnia 19 maja 2010 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków.
Przepisy rozporządzenia wprowadzają obowiązek stopniowego obniżania współczynnika przenikania ciepła U dla ścian zewnętrznych, dachów i stropodachów, podłogi na gruncie oraz stolarki okiennej i drzwiowej. I tak, wartość współczynnika przenikania ciepła U od stycznia 2014 r. wynosi 0,25 W/(m2·K), od stycznia 2017 r. wynosić będzie 0,23 W/(m2·K), a w 2021 r. dojdzie on aż do poziomu 0,20 W/(m2·K). Zmniejszenie wymaganej wartości współczynnika U oznacza, że projektanci budynków będą musieli wprowadzać odpowiednie rozwiązania, zapewniające spełnienie nowych, zaostrzonych wymagań cieplnych, przy czym przepisy nie narzucają stosowania konkretnych rozwiązań. W rozporządzeniu podane są jednak odwołania do odpowiednich norm i standardów krajowych i międzynarodowych, których wymogi powinny być spełnione przez materiały i technologie budowlane. Zaostrzenie tych kryteriów na pewno zmieni rynek materiałów izolacyjnych, stolarki okiennej, drzwiowej itd.
Przepisy znowelizowanego rozporządzenia wskazują także na minimalne wartości wskaźnika EP – energii pierwotnej, określającego roczne obliczeniowe zapotrzebowanie budynku na nieodnawialną energię pierwotną do ogrzewania, wentylacji, chłodzenia, przygotowania ciepłej wody użytkowej oraz oświetlenia. W zależności od zastosowanego źródła ciepła (konwencjonalne – energia nieodnawialna, np. gaz, węgiel, olej, lub niekonwencjonalne – energia odnawialna, np. panele słoneczne, ogniwa fotowoltaiczne, biomasa) wskaźnik EP charakteryzuje się różnymi współczynnikami nakładu.
Jak wskazują nowe przepisy, maksymalną wartość wskaźnika EP oblicza się zgodnie ze wzorem:
EP = EPH+W + ΔEPC + ΔEPL [kWh/(m2·rok)]
gdzie:
EPH+W – cząstkowa maksymalna wartość wskaźnika EP na potrzeby ogrzewania, wentylacji oraz przygotowania ciepłej wody użytkowej,
ΔEPC – cząstkowa maksymalna wartość wskaźnika EP na potrzeby chłodzenia,
ΔEPL – cząstkowa maksymalna wartość wskaźnika EP na potrzeby oświetlenia.
Wartości poszczególnych składników dla różnych budynków i przewidywanych kolejnych okresów zmian wskaźników zestawione są w odpowiednich tabelach we wspomnianym Rozporządzeniu Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej (DzU z 2013 r., poz. 926).
W przypadku budynków o różnych funkcjach użytkowych maksymalne wartości wskaźnika EP określającego roczne obliczeniowe zapotrzebowanie budynku na nieodnawialną energię pierwotną do ogrzewania, wentylacji, chłodzenia, przygotowania ciepłej wody użytkowej i oświetlenia wbudowanego oblicza się zgodnie ze wzorem:
EP = Σi (EPi•Af,i)/Σi Af,i; [kWh/(m2 • rok)]
gdzie:
EPi – maksymalna wartość wskaźnika EP określającego roczne obliczeniowe zapotrzebowanie na nieodnawialną energię pierwotną do ogrzewania, wentylacji, przygotowania ciepłej wody użytkowej, chłodzenia oraz oświetlenia wbudowanego, dla części i-tej budynku o jednolitej funkcji użytkowej o powierzchni Af,i, przy uwzględnieniu cząstkowych maksymalnych wartości wskaźnika EP,
Af,i – powierzchnia użytkowa ogrzewana (chłodzona) i-tej części budynku o jednolitej funkcji użytkowej.
Odnawialne źródła energii (OZE)
8 lipca tego roku do Sejmu wpłynął w końcu długo oczekiwany w Polsce projekt Ustawy o odnawialnych źródłach energii, określający zasady i warunki wykonywania działalności w zakresie wytwarzania energii lub ciepła z odnawialnych źródeł energii, wytwarzania biogazu rolniczego oraz wytwarzania biopłynów w instalacjach odnawialnego źródła energii (tekst projektu dostępny jest m.in. na stronach internetowych: Centrum Informacji o Rynku Energii oraz Sejmu RP, wraz z dokumentami towarzyszącymi). Ustawa ta wskazuje mechanizmy i instrumenty wspierające wytwarzanie energii z OZE, zasady wydawania gwarancji pochodzenia energii wytwarzanej z odnawialnych źródeł energii w instalacjach odnawialnego źródła energii, zasady realizacji krajowego planu działania w zakresie energii z OZE, warunki i tryb certyfikowania instalatorów mikroinstalacji, małych instalacji i instalacji odnawialnego źródła energii o łącznej mocy zainstalowanej cieplnej nie większej niż 600 kW oraz akredytowania organizatorów szkoleń. Ustala również zasady współpracy międzynarodowej w zakresie OZE oraz wspólnych projektów inwestycyjnych.
Bardzo ważnym elementem projektu ustawy jest art. 4, wprowadzający możliwość sprzedaży niewykorzystanej na własne potrzeby energii elektrycznej, wytworzonej i wprowadzonej do sieci dystrybucyjnej przez osoby fizyczne, nieprowadzące działalności gospodarczej. Wydaje się, że jest to dobre rozwiązanie wspomagające polski przemysł energetyczny, jednak w chwili obecnej trudno ocenić skalę takiej nadprodukcji energii elektrycznej. Ustawa wprowadza także obowiązek zakupu niewykorzystanej przez wytwórcę energii elektrycznej.
Nowa ustawa ma na celu wdrożenie do polskiego porządku prawnego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniającej i w następstwie uchylającej dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE (DzUrz UE L 140 z 5.06.2009 r.), dyrektywy Rady 2013/18/UE z dnia 13 maja 2013 r. dostosowującej dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych, w związku z przystąpieniem Chorwacji (DzUrz UE L 158 z 10.06.2013 r.) oraz dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2004/8/WE z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie promowania kogeneracji w oparciu o zapotrzebowanie na ciepło użytkowe na rynku wewnętrznym energii oraz zmieniającej dyrektywę 92/42/EWG (DzUrz UE L 52 z 21.02.2004 r. ze zm.).
Ustawa o odnawialnych źródłach energii wejdzie w życie po 30 dniach od daty ogłoszenia w Dzienniku Ustaw RP. Jednak przepisy wprowadzające nowy system wsparcia odnawialnych źródeł energii mają obowiązywać od pierwszego dnia miesiąca następującego po upływie 12 miesięcy od daty wydania pozytywnej decyzji Komisji Europejskiej, zatwierdzającej system wsparcia jako zgodny z przepisami o pomocy publicznej. Większość ekspertów wskazuje, że ten zapis jest korzystny dla inwestorów, bo daje im sporo czasu na dostosowanie inwestycji do nowych wytycznych. Kiedy będzie zatem można produkować energię elektryczną z odnawialnych źródeł energii, a jej nadwyżki sprzedawać, precyzyjnie wskazać nie sposób.
Obecnie Polski sektor energetyczny jest w dużym stopniu związany z unijną polityką energetyczną co – zwłaszcza w obecnej sytuacji geopolitycznej – może być dla Polski szczególnie istotne. Dowód na takie powiązanie można znaleźć także w projekcie Ustawy o źródłach odnawialnych. Działania w zakresie energii ze źródeł odnawialnych do 2020 r. określa krajowy plan działania opracowany przez ministra właściwego do spraw gospodarki, który po przyjęciu przez Radę Ministrów jest przekazywany Komisji Europejskiej.
Krajowy plan działania określa w szczególności: krajowy cel w zakresie udziału energii ze źródeł odnawialnych w końcowym zużyciu energii brutto, w podziale na sektory: elektroenergetyki, ciepłownictwa i chłodnictwa oraz transportu; cele pośrednie, obejmujące dwuletnie okresy, precyzujące sposób dojścia do krajowego celu, wpływ środków polityki efektywności energetycznej na końcowe zużycie energii brutto oraz działania, jakie należy podjąć w tym zakresie, aby osiągnąć krajowy cel, oraz końcowe zużycie energii brutto ze źródeł odnawialnych w elektroenergetyce, ciepłownictwie i chłodnictwie, a także w transporcie.
Współpraca międzynarodowa w zakresie odnawialnych źródeł energii ma polegać na tzw. transferze statystycznym, tj. na przekazaniu w danym roku określonej ilości energii elektrycznej wytworzonej w instalacjach odnawialnego źródła energii między Rzecząpospolitą Polską a innymi państwami członkowskimi Unii Europejskiej, Konfederacją Szwajcarską lub państwami członkowskimi Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stronami umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym.
Jak wynika z uzasadnienia projektu Ustawy o odnawialnych źródłach energii, potrzeba rozwoju i wzrostu wykorzystania odnawialnych źródeł energii wynika głównie z konieczności zmniejszenia obciążenia środowiska naturalnego oraz zwiększenia bezpieczeństwa energetycznego Polski, obecnie bowiem polska elektroenergetyka oparta jest w ok. 90% na węglu, w związku z czym zdywersyfikowanie źródeł wytwarzania energii elektrycznej jest niezwykle istotne. Podkreślenia wymaga także fakt, że rozwój energetyki odnawialnej powinien opierać się przede wszystkim na generacji rozproszonej, która jednocześnie przyczynia się do zmniejszenia strat związanych z przesyłem energii, a tym samym istotnie poprawia bezpieczeństwo energetyczne i redukuje emisję gazów cieplarnianych2.
Krajowa polityka energetyczna
Aktualnym dokumentem strategicznym w zakresie rozwoju energetyki państwowej jest Polityka energetyczna Polski do 2030 r. uchwalona przez Radę Ministrów 10 listopada 2009 r. (dokument dostępny jest na stronie internetowej Ministerstwa Gospodarki). Jednym z priorytetów tej strategii jest zapewnienie osiągnięcia przez Polskę w 2020 r. co najmniej 15% udziału energii z odnawialnych źródeł w zużyciu energii finalnej brutto, w tym co najmniej 10% udziału energii odnawialnej zużywanej w transporcie.
Tymczasem Komisja Europejska w dniu 9 kwietnia 2014 r. przyjęła wytyczne w sprawie pomocy państwa na ochronę środowiska i energetykę 2014–2020, które zawierają szczegółowy opis kryteriów dotyczących zgodności pomocy operacyjnej na wytwarzanie energii z odnawialnych źródeł energii z regułami rynku wewnętrznego. Wytyczne Komisji wprowadzają od 1 stycznia 2016 r. zaostrzone zasady udzielania pomocy operacyjnej na rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii. Przedstawiony 10 stycznia 2007 r. pakiet klimatyczno-energetyczny, tzw. pakiet 3×20, zobowiązuje państwa członkowskie, aby do 2020 r. ograniczyły o 20% emisję gazów cieplarnianych oraz ograniczyły energochłonność gospodarki (również o 20%). W Polsce problem ten jest szczególnie ważny, ponieważ w wyniku przestarzałej infrastruktury energetycznej oraz nieprawidłowo lub w ogóle nieocieplonych gospodarstw domowych marnowana jest bardzo duża ilość energii, przez co efektywność energetyczna budynków w naszym kraju jest niska. Poprzez „pakiet 3×20” Unia Europejska przekonuje kraje członkowskie, że warto ponieść wyższe koszty inwestycyjne na początku realizacji inwestycji po to, by w kolejnych latach inwestycje przynosiły oszczędności (np. w postaci niższych rachunków za ogrzewanie).
Należy podkreślić, że Polska jest jednym z nielicznych krajów Unii Europejskiej, które dotychczas nie wprowadziły jeszcze uregulowań dotyczących odnawialnych źródeł energii. Brak takich uregulowań w kontekście konieczności optymalizacji zużycia energii, niedostatecznej ilości naturalnych surowców energetycznych w Europie, sytuacji geopolitycznej Polski (chodzi zarówno o kryzys ukraiński, jak i w krajach arabskich) oraz konieczności szukania alternatywnych, bardziej przyjaznych dla środowiska źródeł pozyskiwania energii niestety nie stawia Polski w dobrym świetle. Poza tym narastające, nierozwiązane dotychczas problemy z nierentownością polskiego górnictwa i hutnictwa także nastręczają wiele problemów, a w tej sytuacji sprostanie unijnym wymaganiom może się okazać bardzo trudne.
Efektywność energetyczna w UE
Istotnym aktem w unijnym porządku prawnym jest również dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/27/UE z dnia 25 października 2012 r. w sprawie efektywności energetycznej, zmiany dyrektyw 2009/125/WE i 2010/30/UE oraz uchylenia dyrektyw 2004/8/WE i 2006/32/WE. Akt ten ustanawia wspólne ramy działań w zakresie promowania efektywności energetycznej w UE na rzecz osiągnięcia jej celu – wzrostu efektywności energetycznej o 20% (zmniejszenie zużycia energii pierwotnej o 20%) do 2020 r. oraz utorowania drogi dla dalszej poprawy efektywności energetycznej po tym terminie. Ponadto określa zasady opracowane w celu usunięcia barier na rynku energii oraz przezwyciężenia nieprawidłowości w jego funkcjonowaniu. Przewiduje również ustanowienie krajowych dążeń w zakresie efektywności energetycznej na 2020 r.
Skutkiem wdrożenia dyrektywy powinien być wzrost efektywności energetycznej do 2020 r. o 17%, co stanowi wartość niższą niż 20% przewidziane w Pakiecie „3×20”. Dyrektywa ta nakłada na państwa członkowskie obowiązek ustanowienia krajowych systemów zobowiązujących do efektywności energetycznej, nakładającej na dystrybutorów energii lub przedsiębiorstwa prowadzące detaliczną sprzedaż energii obowiązek osiągnięcia łącznego celu w zakresie oszczędności energii końcowej równego 1,5% wielkości rocznej sprzedaży energii do odbiorców końcowych. Państwa członkowskie są zobowiązane także do umożliwienia końcowym odbiorcom energii dostępu do audytów energetycznych, nabycia po konkurencyjnych cenach indywidualnych liczników informujących o rzeczywistym zużyciu i czasie korzystania z energii, tzw. liczników inteligentnych (ze zdalnym odczytem wskazań).
14 marca 2013 r. została także przyjęta Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie planu działania w zakresie energii do roku 2050 – przyszłość z energią. Rezolucja ta główny nacisk kładzie na dalszą poprawę efektywności energetycznej państw członkowskich, co przede wszystkim ma być osiągane poprzez przejście na gospodarkę niskoemisyjną i energooszczędną, poprawę bezpieczeństwa dostaw i konkurencyjności w Europie oraz obniżenie poziomu emisji gazów cieplarnianych.
Podsumowanie
Wszystkie przedstawione akty prawa polskiego i unijnego mają na celu poprawę gospodarowania energią, jednak środowiska branżowe: górnicze, hutnicze i przemysłowe, zwłaszcza w Polsce, ciągle alarmują, że zaostrzenie polityki energetycznej będzie miało dla nich negatywne skutki, bowiem modernizacja zakładów przemysłowych pociągnie za sobą likwidację części miejsc pracy. Czy jednak dla ochrony środowiska warto ponieść takie konsekwencje? Na to pytanie każdy z rządów państw członkowskich UE musi odpowiedzieć samodzielnie.
